De gemeenteraadsverkiezingen bieden een uitgelezen kans.
In mijn eerste week als informatiemanager bij de gemeente, ging ik bij alle collegeleden langs om kennis te maken. De raadsverkiezingen lagen net achter ons en sommige wethouders moesten nog wennen aan hun nieuwe rol, maar allemaal ontvingen ze me vriendelijk. Vaak waren ze blij verrast dat ‘iemand van de IT’ op bezoek kwam; dat waren ze niet gewend. Een enkeling vroeg me hoe e-mail werkt op een iPad.
Waarom ICT een vaste plek verdient in het bestuurlijke debat
Als laatste mocht ik op audiëntie bij de wethouder Financiën, een oude rot in het vak die aan zijn derde termijn bezig was. Hij gaf me een hand, we gingen zitten en het eerste wat hij tegen me zei was: ‘Van ICT weet ik helemaal niks, maar het is me veel te duur.’
Die opmerking vat perfect de verhouding samen tussen bestuur en informatievoorziening. ICT is vooral een kostenpost en bovendien veel te ingewikkeld om je in te verdiepen. Soms is het zelfs eng, vooral als nu.nl weer volloopt met berichten over hackers en privacy en de geopolitieke macht van Big Tech. En als een populaire podcast de wonderen van AI bejubelt, is ICT plotseling sexy. Maar haast nergens staat het structureel op de bestuurlijke agenda.
Gek is dat niet: als een wethouder moet kiezen tussen het bouwen van een nieuwe wijk of het investeren in cloudsoevereiniteit, dan is dat nauwelijks een dilemma te noemen. Het eerste is zichtbaar voor inwoners en het heeft direct impact op de stad. Het tweede is abstract en technocratisch - een moetje, hooguit.
Dat maakt het voor CIO’s wel moeilijk om met bestuurders een strategisch gesprek te voeren. Toch is dat precies wat ze moeten doen, want het verwezenlijken van bestuurlijke ambities raakt ook altijd de informatievoorziening.
Dus ja: ICT is duur. Ja: het is ingewikkeld. Maar het is ook onmisbaar. Van sociaal domein tot veiligheid, van publiekszaken tot fysieke omgeving, overal spelen data, digitalisering en informatiesystemen een belangrijke rol.
Bovendien biedt digitalisering kansen om de stad te verbeteren. Door AI, data of de cloud slim te benutten, kunnen gemeenten hun dienstverlening verbeteren, effectiever beleid voeren en efficiënter werken.
Om zulke afwegingen op bestuurlijk niveau te maken, is expertise nodig: de CIO moet aan de bestuurstafel zien te komen.
In bestuurlijke plannen speelt ICT geen rol
De aanstaande gemeenteraadsverkiezingen bieden daar een uitgelezen kans voor. Dat die er aankomen, is te zien aan de begrotingsprogramma’s die de afgelopen periode passeerden. Die zijn beleidsarm en met name gericht op wat nog per se moet gebeuren.
Maar een nieuwe lente brengt een nieuw geluid: in maart start de coalitievorming en daarna gaan de kersverse colleges aan de slag met hun programma’s. Daarmee bepalen ze de strategische koers voor de komende vier jaar.
In politieke onderhandelingen speelt geld steevast een hoofdrol, maar dat andere essentiële middel, informatie, wordt vaak over het hoofd gezien. Dat is een groot gemis, want vroeg of laat loopt bestuurlijke dadendrang stuk op de complexiteit van de informatievoorziening die nodig is om politieke ambities waar te maken.
De CIO kan plannen toetsen aan hun impact op ICT en adviseren over de kansen die digitalisering biedt. Zij kan bestuurlijke context geven aan onderwerpen als cloud, data, soevereiniteit en AI. Haar inbreng helpt het college om tot een realistisch programma te komen.
Waarom lukt het dan zo weinig CIO’s om aan de bestuurstafel te komen én te blijven? Deels door de vooroordelen die bij bestuurders leven, maar het helpt niet dat zij daarin vaak bevestigd worden door CIO’s die vooral over systemen en technologie praten.
Zie je wel, denken hun gesprekspartners. ICT is duur en ingewikkeld.
Van moetje naar ambitie
De CIO die wél een geziene gast aan de bestuurstafel is, keert het gesprek om. Zij kent de opgaven waarvoor haar collega’s staan, ze weet hoe de hazen lopen in de gemeenteraad en ze begrijpt de drijfveren van (aanstaande) wethouders. In de gesprekken die zij voert, stelt ze de publieke zaak voorop - de rol van ICT volgt later.
Neem de Digital Decade – het programma van de Europese Unie waaruit talloze wetten, regels en standaarden voortkomen waaraan overheden moeten voldoen. Alleen al vanwege de naam komt de implementatie van deze afspraken op het bordje van de CIO terecht. Als zij er in de organisatie mee de boer opgaat, blijkt dat ze er niet de populariteitsprijs mee zal winnen. Op een enkele jurist na wordt niemand ’s ochtends wakker met de gedachte: ‘Hoera! Vandaag weer fijn aan wet- en regelgeving voldoen!’
Wetten worden niet voor de lol bedacht. Ze dienen een maatschappelijk doel en zijn verankerd in gedeelde waarden, zoals het versterken van de democratie door de overheid transparant en controleerbaar te maken. Of gelijkheid bevorderen met digitale dienstverlening die voor iedereen toegankelijk is.
Zodra zulke doelen in een wet worden gegoten, gebeurt er iets vreemds: compliance is het nieuwe doel en de oorspronkelijke waarden dreigen te worden vergeten. Het wetje wordt een moetje.
De CIO die naar middelen en draagvlak zoekt, doet er goed aan deze valkuil te vermijden. Zij keert het om: als we onze maatschappelijke ambities waar willen maken, moeten we de informatievoorziening zus en zo aanpassen. De wet is hooguit een stok achter de deur, geen doel an sich.
Een gemeente die inclusiviteit hoog in het vaandel draagt, zal de directeur Publiekszaken een duidelijke opdracht geven: alle inwoners en ondernemers moeten goed bediend worden, van digital natives tot digibeten. Voldoen aan relevante wet- en regelgeving volgt dan haast vanzelf.
Hypes die hoop bieden
Ironisch genoeg zijn het soms juist bestuurders die ICT als middel omarmen en het eigenlijke doel uit het oog verliezen. Om de zoveel tijd raakt een technische trend een gevoelige snaar en wordt het overal onderwerp van gesprek. We moeten agile worden! We hebben apps nodig! We moeten nu iets met data! En met Common Ground!
Juist dan stelt een slimme CIO de maatschappelijke impact centraal. Wat zijn de belangen van onze inwoners en ondernemers? Welk probleem lossen we hiermee op? Wat is daarvoor nodig? Pas als de maatschappelijke kosten en baten duidelijk zijn, kun je de juiste koers uitzetten.
Soms helpt de actualiteit een handje mee. Toen gemeente Lochem en daarna Hof van Twente getroffen werden door ransomware-aanvallen, ging er een schok door gemeenteland. Informatiebeveiliging kwam op de bestuurlijke agenda. En niet omdat het van Logius moet, maar omdat het maatschappelijk belang van informatieveiligheid glashelder werd: voor de continuïteit van dienstverlening, voor het uitvoeren van wettelijke taken, om inwoners en ondernemers te beschermen.
Uitstel is geen optie
Stilletjes hopen op een crisis bij de buren is natuurlijk geen optimale strategie. De CIO moet zelf aan de slag om een plek aan de bestuurstafel te bemachtigen. Daarvoor zal ze continu moeten investeren in relaties met bestuurders, directie en anderen. En er is haast bij, want vertrouwen winnen kost tijd: wie pas in mei volgend jaar aanklopt, staat met 1-0 achter. Die wordt gezien als het Hoofd Computers en krijgt vragen over e-mail op een iPad. Zonde, want de CIO kan ook een strategische partner zijn, een adviseur die vanuit expertise oplossingen aandraagt en plannen beter maakt.
Want of ze het beseffen of niet, gemeentebestuur en CIO hebben elkaar keihard nodig.
Terug naar het overzicht
